De sluipende erosie van de rechtsstaat

S O L I D A R I T E I T commentaar 167, 13 maart 2011————————————————————–Piet van der LendeHet beleid van het kabinet Rutte staat volop in debelangstelling. Hoewel van een gecoördineerd massaal protestnog geen sprake is, komen allerlei afzonderlijkebelangengroepen toch – meer of minder – in actie tegen ditvreselijkste kabinet van de afgelopen decennia.Wat vooral benadrukt wordt, zijn de veelsoortige bezuinigingenen hun maatschappelijke gevolgen. Wat echter enigszinsonderbelicht blijft, is de sluipende erosie van de rechtsstaat ende ontwikkeling naar een autoritaire staat. De laatste is nietbegonnen met dit kabinet, maar al ingezet onder zijnvoorgangers, met steun van onder anderen bestuurders van dePvdA.Het gaat bij de burgerlijke rechtsstaat om de principes, zoalsdie na de Franse revolutie in een lang ontwikkelingsproces totstand zijn gekomen en die in de grondwet liggen verankerd.Enkele voorbeelden: het recht op huisvrede, het verbod opdwangarbeid, het recht op privacy en autonomie en deonschendbaarheid van lichaam en geest van het individu, hetverbod op discriminatie, de toegang tot procedures van derechtsstaat, geen opsluiting zonder het bewijs van eengepleegde misdaad. Meerdere maatregelen van vorigeregeringen zijn in strijd zijn met bovengenoemde principes.Hier twee voorbeelden.Huisbezoeken en dwangarbeidAchmed Aboutaleb heeft als wethouder in Amsterdam dehuisbezoeken voor bijstandsgerechtigden ingevoerd. Daarbijgold de plicht een onaangekondigd huisbezoek (tweecontroleurs van de sociale dienst) te aanvaarden op straffe vanstopzetting van de uitkering. De toetsing van een rechter-commissaris ontbrak daarbij. Zo’n maatregel is in de ogen vanvele juristen in strijd met het recht op privacy en het recht ophuisvrede. Niet alleen bijstandsgerechtigden worden hierdoorgetroffen, ook mensen met een andere uitkering en soms debewoners van hele straten.Een latere poging van staatssecretaris Aboutaleb om deaanvaarding van onverwachte huisbezoeken en huiszoekingenbij wet te regelen en zo verplicht te stellen, stuitte op eenvernietigend oordeel van de Raad van State. Terwijl ditcontroversiële wetsvoorstel al drie jaar op behandeling ligt tewachten, begon in Amsterdam de invoering van dezehuisbezoeken al in 2005. Deze ontwikkeling leidt totspanningen tussen de uitvoerende en rechtsprekende macht diebuiten spel wordt gezet. In feite is er een ontwikkeling aan degang, waarbij de uitspraken van de rechterlijke macht minderbetekenis hebben. De functie van de rechterlijke macht om inde burgerlijke rechtsstaat een dam op te werpen tegen dewillekeur van de staat tegenover het individu wordt steeds meeruitgehold.Eenzelfde ontwikkeling is te zien bij “Work First” (werken inruil voor een uitkering) en verplichte of dwangarbeid. Deuitvoerende macht – de gemeenten – voerden allerleimaatregelen in, waarbij werklozen verplicht werden door destaat bepaalde arbeid te aanvaarden. Dit op straffe vanstopzetting van de uitkering en met voorbijzien van debelangen van de individuele werkloze. Het duurde minstens vijfjaar voordat de Centrale Raad van Beroep criteria formuleerdedie de bij internationale verdragen verboden dwangarbeidkonden voorkomen. Inmiddels werken gemeenten al jaren methet nieuwe beleid.VersnellingIn de reeds ingezette ontwikkeling naar een autoritaire staat valtop dat met de economische crisis een versnelling lijktingetreden. De regering Rutte kondigde sowieso een seriemaatregelen aan om de staat te reorganiseren. Zoals: deherindeling van provincies, de terugdringing van het aantalbestuurslagen, de beperking van het aantal bestuurders envertegenwoordigers in wetgevende organen, de uitbreiding vanhet snelrecht en het expliciet geformuleerde voornemen hetleger vaker in te zetten voor politietaken.Deze doorzettende afbraak van de rechtsstaat wordtgemotiveerd met een beroep op de noodzaak van een no-nonsense beleid. Al die overvallen op bejaarden en de kleinecriminaliteit op straat, de schooluitval van jongeren, diefstallenen erger dienen bestreden te worden met ‘praktischeoplossingen’. Daarbij zitten allerlei waarborgen voor de vrijheiden autonomie van de individuele burger alleen maar in de weg.Vervolgens gaan de principes van de rechtsstaat eraan met eenberoep op de waarden en grondslagen van die rechtsstaat. Rutteen zijn helpers zeggen te streven naar een veiligeleefomgeving, een rechtvaardige samenleving en oppassendeburgers. Maar dit streven moet gerealiseerd worden door derechtsstaat af te breken.We kennen dit principe ook van de afbraak van de socialezekerheid om de sociale zekerheid te redden. Want dan krijgenalleen mensen “die het echt nodig hebben” een uitkering enblijven de betalers van belasting en premies bereid voor diesociale zekerheid te dokken. Ondertussen betekent debeperktetoegang tot de sociale zekerheid, bijvoorbeeld voormensen die ziek zijn, dat duizenden zonder uitkering komen tezitten of soms beneden het sociale minimum zakken.Van de wieg tot het grafExponenten van de reorganisatie van de rechtsstaat zijn sociaal-democraten als de Amsterdamse wethouder Asscher. Hij isvoorstander van overheidsingrijpen in gezinnen gedurende allestadia van het socialisatieproces: van baby tot volwassene endaarna. Ook wethouders van de SP en GroenLinks komen metdit soort maatregelen. Wanneer bestuurders verzeild raken in debeheerslogica, werkt dat blijkbaar sterker dan de principes vande partij die ze vertegenwoordigen. Het kabinet Rutte sluit daarnaadloos op aan door in het regeerakkoord geld vrij te makenvoor de oprichting van “veiligheidshuizen” in de buurten,verspreid in een dicht netwerk over het hele land.Deze huizen zijn onder het vorige kabinet al volop totontwikkeling gekomen. Het gaat om een nauwe samenwerkingtussen opsporingsinstanties, gezondheidszorginstellingen enbuurtwelzijnsorganisaties. In de betreffende beleidsnota’sspringt de term “preventief” eruit, zogenaamd repressiefingrijpen zou noodzakelijk zijn. Lees: straffen zonder vormenvan proces en bewijsvoering van mensen die, soms enmisschien, iets zouden kunnen hebben gedaan of die nog nietshebben gedaan maar die alvast gestraft worden om tevoorkomen dat ze iets verkeerd doen.Dat de veiligheidshuizen zich vooral richten op buurten waarveel allochtonen wonen, kan geen verbazing oproepen. Maarniet alleen Wilders steunt deze ontwikkelingen. Weliswaarhoudt hij druk op de ketel door een nog verdergaande afbraakvan de rechtsstaat te eisen, maar het zijn de andere politiekepartijen – van sociaal-democraten tot liberalen – die dit beleiduitvoeren. Na het failliet van de neoliberale politiek zoeken debestuurlijke machthebbers op verschillende niveaus naar eennieuw autoritair model om de wind eronder te houden tendienste van de sociale en economische hervormingen die henvoor ogen staan.————————————————————–

]]>